شرح حافظ جلسه سوم

 

💠 شرح حافظ

جلسه سوم:

◀️ در شرح واژه ساقی به این بیت رسیدیم که:

🔻شراب لعل و جای امن و یار مهربان، ساقی         
🔺دلا کی به شود کارت اگر اکنون نخواهد شد

🔰 در این بیت که حافظ مکان یا مجلس انسی را توصیف می‌کند، حال و هوای موجود در آن مجلس را این گونه بیان می‌نماید:

🔸 کنار آب روان، زیر درختان بید، در جمعی شاعرانه با حضوری یاری زیبا و با همراهی و دلبری شیرین و ساقی زیباروی و دلنشین! چنان که ملاحضه می‌کنید معشوق، یاری خوش و ساقی، گل عذاری خوش.

🔹 حافظ در این بیت، هم به معشوق و هم به ساقی نظر دارد.

🔸 البته در همین غزلی که بیت اول آن ذکر شد -کنار آب و پای بید و طبع شعر و یاری خوش- حافظ از یار به ساقی می‌پردازد و آشکارا به او نظر عاشقانه می‌بازد.

🔻می ای در کاسه چشم است ساقی را بنامیزد     
🔺که مستی می‌کند با عقل و می‌بخشد خماری خوش

⏪ می ای به معنای می و کاسه چشم نیز به معنای چشم است. بنامیزد نیز به معنای به نام ایزد، در پناه خدا یا همان واژه ماشاالله که در اصطلاحات خود برای در امان بودن از چشم زخم به کار می‌بریم‌، است.

⏪ چشم ساقی را به عنوان پیاله و حالت مست کنندگی آن را به عنوان شراب نامیده است.

⏪ یعنی چشم ساقی، آن قدر مست کننده و دلرباست که مانند یک ظرف پر از شراب می‌ماند که انسان را خمار می‌کند و در یک مستی قرار می‌دهد.

✳️ می‌بینیم که در این مجلس، حافظ علاوه بر معشوق به ساقی نیز پرداخته است این اتفاق در غزل دیگری نیز که یکی از ارزنده‌ترین و ذوق‌انگیزترین تصویرگری‌های هنرمندانه حافظ است دیده می‌شود که در آن، حریف هم دم، مطرب، هم‌نشین، پیش‌کار و دیگر میهمانان و میزبانان مجلس را در نظر دارد.

⚡️ استاد خرمشاهی می‌فرمایند که ظاهرا یکی از بزم‌های صمیمانه حاجی قوام است و عده‌ای را در این مجلس جمع کرده‌اند و حافظ نیز در آن‌جا حضور دارد و آن مجلس را به صورت شعر توصیف می‌کند.

🔻ساقی شکر دهان و مطرب شیرین سخن         
🔺هم‌نشینی نیک کردار و ندیمی نیک‌نام
🔻شاهدی از لطف و پاکی رشک آب زندگی          
🔺دلبری در حسن و خوبی غیرت ماه تمام

✳️می‌بینیم که حافظ در این غزل به همه افراد حاضر در میهمانی توجه دارد و زیبایی‌های هر کدام از آن‌ها به گونه‌ای، حافظ را مجذوب خود کرده است.

🔰 در همین غزل، در ادامه، حافظ برای بار دوم ، یاد ساقی شکر دهان می‌کند و این بار او را در ردیف جانان می‌آورد:

🔻غمزه ساقی به یغمای خرد آهخته تیغ       
🔺زلف جانان از برای صید دل گسترده دام

⏪غمزه، نگاهی عاشقانه است، نگاهی خاص که پر معنا است و در دل عاشق تاثیر می‌گذارد.

شرح حافظ قسمت دوم

 

💠⚜💠⚜💠⚜💠⚜💠⚜

💠 شرح غزلیات حافظ

جلسه دوم 

 

🔻الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها

✔️ادر: فعل امر از مصدر اداره به معنی چرخاندن و به گردش درآوردن است.

✔️کاس: به معنای جام.

✔️ناول: فعل امر از مناوله به معنی چیزی را به کسی دادن با دراز کردن دست می‌باشد.

🔸 این غزل در واقع مُلَمَع است؛ یک مصرع فارسی و یک مصرع عربی و مخاطب حافظ ساقی است و کأساً هم جام شراب است. «اَدِر» یعنی ادامه بده دور بزن، به دورانداز، بچرخان، نه یک بار و دو بار بلکه برای همیشه و ناول‌ها یعنی تناول کن.

🔹 از این جا باید پرسید که آن ساقی کیست و آن جام چیست؟ و جامی که باید همیشه در دوران باشد چه جامی است؟ جام ظاهری همیشه نمی‌تواند در دوران باشد. حافظ جامی می‌خواهد که دایم درحال چرخیدن باشد و مستش کند؛ اما آن جام چیست و مست‌کنندگی چیست؟

🔸 مستی که حافظ از این جام می‌خواهد فورا در مصرع بعد دنبالش می‌آید و آن مستی در عشق است؛ این خاصیتی که برای عشق ذکر می‌کند خاصیت شگفت‌انگیزی است و کم تر هم به آن توجه شده است. آن چه مسلم است این است که آن چیزی که موجب عشق می‌شود محبت و معرفت است و بدون آن دم از عشق زدن بی‌معناست است؛ کسانی که بین عشق و معرفت فاصله می‌اندازند سخت در اشتباهند و بیش‌تر معنای غریزه را فهمیده‌اند تا عشق.

🔰ساقی در اشعار حافظ:

🔹 بعضی از واژه‌ها آن‌قدر در اشعار حافظ کلیدی اند، که بسیار تکرار شده و پرمحتوا هستند. اگر معنای کلی این واژه‌ها را به دست آوریم در واقع از اشعار حافظ رمزگشایی کرده‌ایم. درباره ساقی در اشعار حافظ دو برداشت وجود دارد:
برداشت اول برداشت صرفا پژوهشی است که استاد خرمشاهی در کتاب حافظ نامه آن را بیان کرده است و دیدگاه و برداشت دوم قرآنی است. ما ابتدا‌ به دیدگاه اول می پردازیم وسپس دیدگاه قرآنی رابیان می کنیم:

◀️ساقی در لغت به معنای آب دهنده، یا کسی که شراب را در جام می‌ریزد، است.
استاد خرمشاهی در حافظ نامه می‌فرماید:

⚡️ساقی از محبوب‌ترین چهره‌های شعری حافظ است، که هم‌چون یار، برای خود پایه و پایگاهی دارد و کار و کاردانی و کارگردانی او در غزلیات حافظ، از معشوق یا از پیر مغان، کم‌تر نیست و چندان طرف توجه و خطاب و گفتگو و عشق و علاقه حافظ است که گاه فرق و فاصله‌ای با معشوق ندارد. یعنی هر دو را یکی می‌داند.

🔻«شراب لعل و جای امن و یار مهربان، ساقی         
🔺دلا کی به شود کارت اگر اکنون نخواهد شد.»

✳️ چنان که ملاحضه می‌کنید حافظ در این بیت به توصیف معشوق می‌پردازد و اشاره به لب معشوق (شراب لعل) آغوش معشوق (جای امن) و عطوفت و مهربانی معشوق (یار مهربان) که در این بیت مطرح شده، دارد.

⬅️ همه این اوصاف را به ساقی نسبت می‌دهد و معشوق، با این اوصاف را همان ساقی معرفی می‌کند.

☑️ پس در این بیت و این گونه ابیات، در واقع، حافظ ساقی را توصیف میکند. اما منظور او از ساقی، معشوق است. گاهی نیز، حافظ، واژه ساقی را به طور مستقل به کار می‌برد که به آن نیز اشاره‌ای خواهیم کرد.

شرح حافظ قسمت اول

 

💠⚜💠⚜💠⚜💠⚜💠⚜💠⚜

1⃣ قسمت اول شرح حافظ

✅ #استاد_زین_العابدین_دست_داده    
       
🔻 الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها      
🔺 که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل ها

◀️ ای ساقی! جام باده را به گردش درآور و با دست خود آن را به یک یک مجلس بده و آن وقت به من بده (یعنی تا در مجلس همه شراب نخورند، صفا ندارد).

⁉️ ابتدا قبل از ورود در شرح مصرع اول، بهتر است به شبهه‌ای قدیمی پاسخ بدهیم و بعد به اصل مطلب بپردازیم:

🔸 عدّه‌ای مصرع اول این بیت را از یزید بن معاویه دانسته‌اند. به عنوان مثال سودی گفته است که حافظ این مصراع را از یزید بن معاویه تضمین کرده و اصل شعر یزید از این قرار است:[1]

🔻اناالمسموم ما عندی             
🔺بتریاق و لا راقی
🔻ادر کأساً و ناولها                
🔺الا یا ایها الساقی

🔹 علامه قزوینی در یک بحث ده صفحه‌ای تشکیک محققانه‌ای بر سودی وارد می‌کند و فهرست مفصلی از کتاب‌هایی که مظان یافتن شعر یزید بوده یاد می‌کند که در آن‌ها نشانی از این ابیات نیست. بعد حدس می‌زند که مسلمانان متعصّب ترک معاصر سودی این حکایت را برخاسته‌اند -یعنی شعر را به یزید و سپس تضمین آن را به حافظ نسبت داده‌اند- تا خوانندگان حافظ را نسبت به او بدبین سازند.  

🔸 نیز آمده، این دو مصرع یا دو بیت منسوب به یزید باید به الهام از غزل سعدی، در فاصله‌ی بین سعدی و حافظ سروده شده باشد.[2]

🔹 آن چه مسلم است این مصرع عربی از حافظ نیست. استاد مینوی در حاشیه حافظ خود یادآوری می‌کند، که امیر خسرو دهلوی متوفی در ٧٢۵ (مقارن سال تولد حافظ)، در بیت زیر آن را آورده است:

🔻 شراب لعل باشد قوت جانها، قوت دل ها        
🔺 الا یا ایها الساقی ادر کٲساً و ناولها

☑️ برای پایان دادن به این بحث کهنه بی حاصل که آیا مصراع الا یا ایها الساقی….. از یزید هست یا نه در این جا می‌افزایم که دیوان یزید بن معاویه به چاپ رسیده است و چنین شعری به هیچ صورت در آن نیست؛ نه در قسم الاول که حاوی اشعاریست که قطعا از یزید دانسته شده و نه در قسم الثانی که اشعار منتسب به یزید در آن آمده است. مشخصات این دیوان چنین است: شعر یزید بن معاویۀ بن ابی سفیان جَمَعَه و حَقَّقَه صلاح الدین منجّد، دارالکتاب الجدید، بیروت لبنان، ۱۹۸۲٫. کتاب مجموعاً دارای ۶۴ صفحه است.

📚پاورقی:

[1]: شرح سودی بر حافظ، ج1، ص1.
[2]: «بعضی تضمین‌های حافظ»، نوشته‌ی محمد قزوینی، یادگار، سال اول، شماره‌ی 9، اردیبهشت 1324، ص 65-78)
__________